Jakie objawy towarzyszą najczęściej chorym na stwardnienie rozsiane? Objawy skórne, zaburzenia związane ze wzrokiem, przewlekłe zmęczenie, problemy z mową, wzmożone napięcie mięśniowe, ból kończyn i kręgosłupa, zaburzenia równowagi, zaburzenia koncentracji, neuralgia nerwu trójdzielnego. Jednak nie wszystkie pojawiają się od razu i u wszystkich. Dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie stwardnienia rozsianego i podjęcie odpowiedniej terapii, kiedy uszkodzenia nerwów w mózgu i rdzeniu kręgowym nie są jeszcze tak duże. Wczesne rozpoznanie i włączenie leków spowolni rozwój choroby.

Dwie kategorie objawów stwardnienia rozsianego

Objawy stwardnienia rozsianego można podzielić na dwie kategorie:

• Objawy powiązane z demielinizacją i utratą aksonów, np. zaburzenia czucia w kończynach, zapalenie pozagałkowe nerwu wzrokowego, niedowład i spastyczność kończyn dolnych, niezborność chodu, zaburzenia funkcji zwieraczy, nerwobóle, upośledzenia funkcji poznawczych.
• Objawy wynikające z uwalniania cytokin, wolnych rodników oraz proteaz np. ogólne złe samopoczucie, zmęczenie, depresja.

Kolejny podział objawów wynika z tego, czy są one przewlekłe, czy też pojawiają się w momencie wystąpienia choroby – tzw. objawy początkowe. Te drugie rozwijają się gwałtownie w ciągu kilku minut lub godzin i zazwyczaj znikają w ciągu paru godzin, dni lub tygodni (rzuty, nawroty choroby). Początkowe objawy pochodzą od pojedynczego ogniska pojawiającego się na przykład w nerwach wzrokowych, pniu mózgu lub w rdzeniu kręgowym. Ustępowanie objawów choroby we wczesnym okresie wynika z cofnięcia się obrzęku, który powstał w trakcie stanu zapalnego wywołanego reakcją immunologiczną choroby.

Stwardnienie rozsiane – objawy skórne, drętwienie, zaburzenia czucia, dotyku

Początkowe objawy to zgłaszane przez chorych na stwardnienie rozsiane – objawy skórne, które są najczęściej różnego rodzaju mrowieniami i parestezjami oraz zaburzeniami czucia dotyku. Czasami dochodzi do sytuacji odwrotnej czyli allodynii, co oznacza, że bodźce, które w normalnych warunkach nie wywołują bólu, u chorego powodują jego odczuwanie. Mogą się pojawiać bóle w różnych okolicach ciała, swędzenie, kłucie skóry. Zaburzenia czucia są najczęstszym objawem początkowym, doświadcza ich 21‑55% chorych na stwardnienie rozsiane. Objawy skórne, jak drętwienie, parestezje, pieczenie, przeczulica mogą występować w jednej lub kilku kończynach. Mogą występować w części kończyny lub tułowia, twarzy bądź w kilku miejscach jednocześnie. Najbardziej charakterystyczne zmiany odczuwania, określane są zespołem czuciowo rdzeniowym. Zmiany te są często występującym objawem wraz  z zespołem niesprawnej ręki. Chorzy na stwardnienie rozsiane, objawy skórne często opisują jako pieczenie, kłucie, mrowienie, palenie. Innym złożonym obrazem zaburzeń są drętwienia i parestezje o charakterze wstępującym początkowo w obrębie jednej, a następnie obu stóp, z zajęciem tułowia lub kończyn górnych. Objawami towarzyszącymi są zaburzenia równowagi, ogólne osłabienie, nagła potrzeba oddawania moczu i objaw Lhermitte’a (jest to objaw charakterystyczny dla stwardnienia rozsianego, polega na tym, że zgięcie karku może wywołać drętwienie lub mrowienie między łopatkami, w obrębie tułowia i okolicy lędźwiowej z promieniowaniem do przedniej części ud.). Zespół czuciowy rdzeniowy jest wynikiem powstania ogniska demielinizacji w drodze czuciowej rdzenia kręgowego. Zespół niesprawnej ręki charakteryzuje się drętwieniami oraz zaburzeniami czucia powodującymi trudności w pisaniu ręcznym i na klawiaturze, zapinaniu guzików, chwytaniu przedmiotów bez kontroli wzroku. Może dotyczyć obu rąk i utrzymywać się przez kilka miesięcy. Jest to bardzo specyficzny zespół objawów dla stwardnienia rozsianego i bardzo rzadko występuje w innych chorobach.

Osłabienie ogólne, bądź drętwienia w jednej kończynie, są początkowym objawem u 50% chorych na stwardnienie rozsiane. Czasami występuje drętwienie wielu kończyn łącznie. Mrowienie kończyn oraz opasujące zaburzenia czucia na tułowiu wynikają z zajęcia sznurów tylnych rdzenia kręgowego. Objawy te różnią się od bardziej podstawowych – osłabienia kontroli w jednej lub obu kończynach dolnych związanej z niedowładem bądź ataksją (niezbornością ruchów). Częstym zjawiskiem są objawy, które są zgłaszane ze strony jednej z kończyn, a obiektywnie stwierdza się je w obu kończynach.

U wielu chorych występują też inne objawy zależne od tego, w którym miejscu układu nerwowego doszło do uszkodzenia. Stwardnienie rozsiane może bowiem zaatakować każdą jego część i każdy nerw. Stąd pierwszym objawem mogą być zaburzenia słuchu, napady padaczkowe, drgawki lub drżenie rąk, zaburzenia mowy, wypadanie przedmiotów z rąk i pogorszenie pisma.

Objawy napadowe stwardnienia rozsianego

W przebiegu stwardnienia rozsianego występują również tzw. objawy napadowe, trwające bardzo krótko. Mogą one występować również w późniejszych okresach choroby. Do objawów tych należy m.in.:

• obniżenie ostrości wzroku w połączeniu z hipertermią,
• objaw Lhermitte’a,
• niezborność,
• zaburzenia artykulacji mowy (tzw. dyzartria),
• zaburzenia napięcia mięśniowego (np. połowiczy kurcz twarzy),
• napadowe podwójne widzenie,
• akatyzja czyli nagłe wypadanie przedmiotów z ręki,
• bolesne skurcze mięśni ze wzmożonym i prawidłowym napięciem mięśniowym,
• nerwoból nerwu trójdzielnego.

Warto też wspomnieć, że ból nie jest najczęstszym objawem w stwardnieniu rozsianym, chociaż występuje w przypadkach zajęcia rdzenia kręgowego. Ma głównie charakter korzeniowy, a rzadziej napadowy i opasujący, uciskowy w obrębie kończyn dolnych i tułowia. Do bólów związanych ze stwardnieniem rozsianym należą bolesne kurcze mięśni oraz bóle głowy. Szczególnie bóle głowy mogą być dokuczliwe i mają postać nerwobólu trójdzielnego, bólu ocznego oraz występować jako migrena oraz napięciowy ból głowy. Nerwoból trójdzielny spotyka się u 2% chorych ze stwardnieniem rozsianym (czyli około 400 razy częściej niż w populacji ogólnej). Rzadziej, bo w 15% przypadków występuje obustronnie. Czasem nerwoból jest pierwszym objawem stwardnienia rozsianego. Ból oczny występuje u 90% chorych z zapaleniem nerwu wzrokowego, zwykle jest bardzo ostry, nasila się przy ruchach gałki ocznej i trwa kilka dni. Migrena i napięciowy ból głowy występują w 3­8% przypadków stwardnienia rozsianego. Mogą być pierwszym objawem choroby, ale mogą też być bólem współistniejącym ze stwardnieniem rozsianym.

Zapalenie nerwu wzrokowego

U około 25% chorych na stwardnienie rozsiane (większy odsetek u dzieci) pierwszym objawem choroby jest zapalenie nerwu wzrokowego. W ciągu kilku dni występuje częściowa lub całkowita utrata ostrości wzroku jednego oka. U niektórych chorych zaburzenia widzenia poprzedzają bóle gałki ocznej nasilające się podczas ruchów i ucisku na gałkę oczną. Pojawia się ubytek części górnej lub dolnej połowy pola widzenia nieprzekraczający południka środkowego. Najczęściej występuje w przebiegu przedniej niedokrwiennej neuropatii nerwu wzrokowego. Do objawów towarzyszących zapaleniu nerwu wzrokowego należą fosfeny, czyli krótkotrwałe błyski lub punkty świetlne. Pojawiają się głównie podczas poziomych ruchów gałek ocznych lub nagłego hałasu. Prawdopodobnie objaw ten jest związany ze zwiększoną wrażliwością czuciową uszkodzonych aksonów komórek zwojowych. Innym objawem związanym z zapaleniem nerwu wzrokowego jest przejściowe pogorszenie ostrości wzroku związane z podwyższoną temperaturą ciała. Objaw ten, może być związany z wysiłkiem fizycznym, gorącą kąpielą, upałem, a nawet spożyciem gorących posiłków. Ograniczenie widzenia trwa około 20 minut, a po eliminacji czynnika prowokującego ustępuje do 60 minut, W rzadkich przypadkach powrót widzenia może trwać do 24 godzin. Objawy uszkodzenia nerwu wzrokowego, takie jak zanik włókien nerwu wzrokowego lub nieprawidłowa odpowiedź na bodźce wzrokowe mogą wskazywać na rozwój procesu demielinizacyjnego. W 1/3 przypadków następuje całkowite wyzdrowienie, a w pozostałych znaczna poprawa niezależnie od stosowanego leczenia. Wystąpienie zapalenia nerwu w początkowym okresie stwardnienia rozsianego jest objawem prognostycznie pozytywnym, gdyż w takich przypadkach czas konwersji do w pełni rozwiniętej postaci choroby może wynosić nawet kilkanaście lat, a choroba cechuje się wolniejszą progresją. Aktualnie uważa się, że prawdopodobieństwo rozwoju pełnoobjawowego SM po przebytym ON wzrasta, jeśli w badaniu rezonansem magnetycznym stwierdzone zostanie jedno lub więcej ognisk demielinizacyjnych, w badaniu płynu mózgowo­rdzeniowego występuje obecność prążków oligoklonalnych oraz w przypadku nietypowych objawów neurologicznych

Diagnostyka. Stwardnienie rozsiane – objawy skórne, zaburzenia czucia, drętwienie wymagają specjalistycznych badań

Diagnostyka pod kątem stwardnienia rozsianego składa się z dokładnego badania neurologicznego, które pokazuje, jakie części układu nerwowego zostały zaatakowane. Nie we wszystkich przypadkach konieczne jest wykonanie punkcji lędźwiowej, której wciąż niepotrzebnie boją się pacjenci – postęp techniki jest tak duży, że powikłania są niezmiernie rzadkie i łagodne. Niezbędne jest natomiast wykonanie rezonansu magnetycznego głowy. Jeżeli lekarz neurolog podejrzewa zmiany w kręgosłupie, także odpowiedniego odcinka kręgosłupa. Rezonans najlepiej pokazuje zmiany w układzie nerwowym, nawet takie, które nie dają objawów neurologicznych.